На крајот на 2021 година, многу девојки во Србија сведочеа на социјалните мрежи за пијалоци и дроги за силување. Во исто време, некои медиуми објавија дека млад човек мешал алкохол и дрога со своите пријатели во ноќни клубови пред да исчезне во Белград околу Нова година. По ваквите вознемирувачки настани, започнува јавна полемика за различни прашања. Колку луѓе консумираат дрога? Кои групи се изложени на најголем ризик? Кои дроги најчесто се користат и колку чинат? Кои се здравствените последици и како да се намали штетата? Написот одговара на овие прашања.
Употреба на дрога
Канабисот е главно најмногу користен во Србија. Употребата на синтетички дроги и кокаин расте, додека хероинот се намалува. Метадон, бупренорфин и придружните (флормидал, ривотрил, бенседин, лоразепам и бромазепам) се препродаваат на улица за да се купат нелегални дроги. Адолесцентите користат дрога повеќе од возрасните. Мажите консумираат повеќе дроги од жените, но разликата не е толку драстична како порано. Кокаинот повеќе го преферираат мажите отколку жените, кои повеќе користат психоделични дроги. Дрогата првенствено се консумира во урбаните места, како Белград, Нови Сад и Ниш. Сепак, сè уште нема длабинско истражување за употребата на дрога во руралните области.
Над 4 отсто од српските граѓани на возраст над 15 години пробале дрога барем еднаш во животот, според истражувањето на Институтот за јавно здравје д-р Милан Јовановиќ Батут од 2019 година. Harm Reduction International, водечка меѓународна невладина организација посветена на намалување на негативните здравствени, социјални и правни влијанија од употребата на дрога, забележала 20 500 луѓе во Србија кои инјектираат дроги. Според европското истражување за употреба на алкохол и дрога од 2019 година, речиси 9 отсто од младите на возраст од 15 до 16 години пробале дрога, повеќе во урбани отколку во рурални области.
Табела 1 ги прикажува стапките на доживотна преваленца на употреба на нелегални дроги во Србија од различни студии од 2008 година.
Дека младиот човек и Белград се особено изложени на ризик, покажуваат и неодамнешните истражувања меѓу белградските средношколци (15-19 години). Речиси 18 отсто од средношколците кажале дека користат дроги врз основа на истражување спроведено на репрезентативен примерок од 1.287 испитаници од страна на Ивана Радовановиќ од Универзитетот за криминалистичка истрага и полициски студии. Девојчињата користат повеќе дроги од момчињата, но тие се првите кои престануваат да консумираат. Канабисот е најпопуларен меѓу белградските средношколци (55%), потоа кокаинот (13%), спид и екстази (8%) и хероинот (7%).
Чистота, цени и последици од употребата на дрога
Во Србија е тешко да се процени чистотата на дрогата ако сте надвор од полициските структури. Тоа не значи дека не е можно. Постојат тестови што ги користи граѓанското општество во регионот и во светот на музички фестивали и клубови за да се утврди составот на дрогата и со тоа да се намали штетата по здравјето на учесниците. Сепак, ваквото тестирање во Србија е кривично дело. Впечатоците од луѓето кои користат дроги се извор на информации бидејќи полицијата во Србија не објавува податоци за составот на запленетата дрога (туку за количината и видот), која често е наменета за странските пазари. Згора на тоа, во полициската евиденција нема такви податоци, како што велат во одговорот од ноември 2021 година, иако понекогаш во изјавите се посочува дека се запленети дроги со висока чистота.
Впечатоците се дека квалитетот на канабисот во последно време е опаднат. Покрај тоа, предизвик е да се набави канабис одгледуван на отворено, бидејќи на пазарот главно се нуди канабис произведен во импровизирани лаборатории. На пример, полицијата неодамна пронашла 343 саксии со стебленца канабис во станбена зграда во Земун, општина Белград. Цената на канабисот што се одгледува на отворено е повисока бидејќи има само една реколта годишно, додека четири до осум во вештачки услови. Чистотата на кокаинот зависи од цената – ако цената е повисока, се верува дека е почист и подобар. Впечатокот за ниската чистота на хероинот во Србија одамна важи меѓу корисниците.
Канабисот од лабораторијата се прска со синтетички опијати и стимуланси, додека кокаинот најчесто се меша со креатин, ефедрин, анаболици (стероиди), лекови против болки, лидокаин, прокаин и бензокаин. Во хероинот се додаваат лекови против болки, лактоза, прашок, парацетамол, а понекогаш дури и вар или гипс. Целта е да се зголеми влијанието на дрогите врз потрошувачите (што понекогаш е опасно по здравјето во зависност од тоа со што се меша) или нивното количество, намалувајќи ја чистотата на наркотиците што се продаваат на мало.
Малопродажните цени на наркотиците во Србија се различни, како што е прикажано во табела 2. Најевтин е канабисот, а потоа синтетичките дроги. Во средината е хероинот, додека кокаинот е најскап и се уште се смета за дрога на богатите. Цената на грамот се намалува ако се купи на големо за „бомба“ (4-5 грама хероин) во Белград да чини околу 30-40 евра. Лесно е да се набави дрога ако поединецот се движи во кругови каде што се консумира дрога или познава некој од таа средина. Дрогата во Србија најчесто се набавува со телефонски повици или со испраќање пораки преку апликации како Messenger, WhatsApp или Viber. Употребата на социјални мрежи, комуникациски групи или даркнет е ретка, но има спорадични случаи.
Не постојат правила за зачестеноста на конзумирање на дрога, туку зависи од социјалните и економските фактори, односно во кое општество се движи поединецот и колку пари располага. Канабисот и хероинот најчесто се користат секојдневно, додека кокаинот и синтетичките дроги се користат еднаш неделно, најмногу за време на викендите. Домашен канабис и синтетички дроги (спид и екстази) може да се најдат во Србија. Истовремено, кокаинот од Латинска Америка влегува во Србија, главно од Црна Гора, Хрватска и Унгарија, а хероинот во Авганистан преку Иран, Турција и Бугарија. Исто така, синтетичката дрога пристигнува во Србија од Западна Европа (Холандија и Чешка), а канабис од Албанија, Црна Гора и Северна Македонија.
Фатално предозирање, хепатитис Ц, ментални нарушувања и ментални болести се главните последици од проблемите поврзани со дрога. Од 2008 до 2019 година, 735 луѓе починале поради употреба на дрога, најмногу во 2008 година (117) и 2009 година (119), според студијата на Мрежата за политики за дроги во Југоисточна Европа. Од 2017 до 2019 година, забележан е благ пораст на смртните случаи предизвикани од дроги како што е прикажано на графиконот 1. Сепак, постои дилема дека официјалните податоци не покажуваат точни проценки бидејќи не навлегуваат подлабоко во испитувањето, на пример, зошто младите луѓето умираат од срцеви заболувања. Последицата е регистрирана, но не и причината.
Употребата на кокаин главно се поврзува со проблеми со срцето, додека заболувањето на црниот дроб и хепатитисот Ц се поврзани со опијати. Корисниците на хероин во Србија често имаат апсцеси и тромбофлебитис, додека хепатитисот Ц е широко распространет. Менталното здравје и употребата на дрога се во корелација. Депресијата е поврзана со злоупотреба на сите нелегални дроги, додека психозата е поврзана со стимуланси. Неодамна имаше примери кога родителите ги повикуваат давателите на услуги на граѓанското општество дека нивните деца користат канабис како силен седатив, па младите не можат физички да функционираат и да спијат без канабис, особено навечер.
Борба против дрогата
Најчесто, количеството на запленета дрога и бројот на откриени кривични дела, обвиненија и пресуди се користат за аргументирање колку институциите се успешни во борбата против дрогата. Сепак, репресивниот одговор е само дел од сложената загатка на борбата против дрогата. Неопходно е да се намали понудата и побарувачката, да се подобрат системите за рано предупредување и услугите за тестирање на дрога и да се намалат и ублажат штетните ефекти од зависноста од дрога.
Полицијата во Србија годишно ги зголемува и руши рекордите на заплени на дрога. За разлика од тоа, бројот на откриени кривични дела поврзани со дрога не се менува драстично – во просек од 2018 до 2020 година околу 10 000. На состанокот на Управата на полицијата во ноември минатата година било истакнато дека полицијата запленила речиси осум тони дроги во првите десет месеци од 2021 година, што е рекорд во последните десет години. Ваквите податоци укажуваат дека на улиците во Србија има повеќе дрога или дека полицијата подобро си ја врши работата. Канабисот е најмногу запленет, а најмалку кокаинот.
Според Институтот за криминолошки и социолошки истражувања, една третина од затворениците во Србија се осудени за кривични дела поврзани со дрога. Често се поврзува со имотни деликти, т.е. кражби и грабежи. Официјалната статистика покажува дека стагнира бројот на кривични дела извршени од помлади од 18 години. Но, загрижувачки е зголемувањето на бројот на сторители во групата од 19 до 30. Младите луѓе кои користат дроги обично се обраќаат до своите врсници за помош, а помалку до институциите.
Во Србија се достапни програми за лекување од дрога и намалување на штети (обично размена на игли) и програми за поддршка на корисниците. Најпрепознатливите програми се Специјалната болница за болести на зависности, позната како “Драјзер” во Белград, и програмите за замена на игли и шприцови кои ги нудат граѓанските организации како “Превент” од Нови Сад, која работи и во Белград. Организациите како “Рестарт” од Нови Сад и “Неостарт “од Белград нудат поддршка за корисниците на дрога. “Регенерација” од Белград е посветена на побезбедни ноќни средини и намалување на штетата со рекреативна употреба на дрога.
Сепак, сите овие програми не се доволни да ја опфатат целата земја. Тие главно се фокусирани на корисници на опијати (хероин) и нема соодветен мониторинг и евалуација на квалитетот на програмата. Главниот фокус е физичката зависност, која иако првично успешна, дава лоши резултати на долг рок без психолошка помош.
Детоксикација, супституциона терапија, продолжена психо-социјална поддршка (повеќе од две недели) се услуги што ги обезбедуваат државните здравствени установи во Србија (центри за примарна здравствена заштита, општи болници, клинички центри, специјални и затворски болници). Во Србија, индивидуалното советување и супортивна терапија се најчестите форми на проширена психо-социјална поддршка. Нема државни институции со посветени услуги за помош на жените, кои обезбедуваат стерилна опрема за инјектирање за интравенозните корисници на дрога и теренски услуги за корисници на улични дроги. Покрај тоа, постојат приватни клиники за зависности кои нудат услуги како што се Воробљев и Лориен и религиозни групи како што се Центарот Рето, Центарот Виножито или Земјата на живите. Нема секуларни групи.
Иднина
На крајот на 2021 година истекла важноста на стратегијата за превенција од злоупотреба на дрога. Нејзината евалуација е во тек. Новиот план во Србија треба да биде во согласност со стратегијата на Европската унија за 2020 година и да ги вклучи сите релевантни актери подеднакво, од Канцеларија за борба против дроги преку полицијата и граѓанското општество до здравствените институции. Владата повторно да ја активира комисијата за превенција од зависност во училиштата.
Јавните политики на Србија за дроги треба да се фокусираат на млади луѓе, локално ориентирани (не е истата ситуација во Белград и Бачка Паланка, на пример), и да бидат насочени во однос на полот и видовите на дроги. Поддршката за жените е различна од мажите, а последиците по здравјето се различни доколку поединецот користи хероин или синтетички дроги, а со тоа и терапија и третман. Неопходно е отворено да се зборува за употреба на дрога во ноќниот живот. Од клучно значење е да се иницира јавна дебата за декриминализација на поседувањето дрога за сопствени потреби, со што би се олеснил затворскиот систем и би се легализирал канабисот. Неопходно е да се најде решение за злоупотреба на бупренорфин и други супститути.
Од клучно значење е да се поддржи граѓанското општество во програмите и услугите што им се нудат на корисниците на дроги, да им се овозможи тестирање на дрога и да се подобри соработката со државните институции, особено со здравството и полицијата. Работата на државните институции треба да биде потранспарентна. Канцеларијата за борба против дроги треба да биде повидлива и да се обезбеди со ресурси и механизми за подобро да ја врши својата работа. Полициската соработка на Балканот мора да биде подобра. Српската полиција треба да размисли за пренасочување на ресурсите за заплени на наркотични дроги кои се поштетни за здравјето од канабисот, особено синтетичките дроги и кокаинот. Покрај традиционалните образовни канали (училишта, телевизија и медиуми), превентивните кампањи треба да се спроведат и преку апликации за пораки.
Усвојувањето на нова стратегија за спречување на злоупотреба на дрога е вистинска можност за промена на ситуацијата и исправување на старите грешки.
Текст на: Саша Ѓорѓевиќ
Теренски координатор во Глобалната иницијатива против транснационалниот организиран криминал